ఎం.ఎస్.సుబ్బులక్ష్మి
(మదురై షణ్ముఖవడివు సుబ్బులక్ష్మి)
1916 .సెప్టెంబర్ .16 – 2004 .డిసెంబర్ .11

పోతపోసిన భారతీయత
సంగీతానికే పరిపూర్ణత..

ఆవిడ పేరు తలచుకోగానే తాదాత్మ్యతతో కూడిన భక్తి భావం మదిలో కదలాడుతుంది.

ఆవిడ రూపం చూడగానే సనాతన ధర్మం మూర్తీభవించిన భావన కలుగుతుంది.

ఆవిడ ఆలపించిన కీర్తన వినగానే అమృతవర్షం కురిసిన భావన మిగులుతుంది....

ఆవిడ పఠించిన సుప్రభాతం వింటుంటే స్వామి సన్నిధిన ఉన్న భావన కలుగుతుంది.భక్తి, భారతీయత, శాస్త్రీయతతో కూడిన మాధుర్యం,
దేవతానుగ్రహం - ఇవన్నీ కూడితే ఆమె సేవామార్గం. వినమ్రత, ప్రశాంతత, చెదరని చిరునవ్వు, ఆత్మ విశ్వాసంఇవన్నీ కూడితే ఆమె వ్యక్తిత్వ పరిమళం..
పాపపుణ్యాల భారములు, సిరిసంపదల ఆలోచనలు,శిష్యవర్గపు బంధనాలు - ఇవన్నీ లేనిది ఆమె ఆత్మ ప్రస్థానం బాహ్యంతరములు, ఇంటా బయటా, విదేశ స్వదేశములు - వీటన్నిటా స్థిరమైన భావనలు ఆమె జీవన విధానానికి దర్పణం కర్ణాటక సంగీత సామ్రాజ్యంలో ఆమె ఎప్పటికీ మహారాణిగానే ఉంటుంది.

సూర్యోదయానికి ముందే కౌసల్యా సుప్రజా రామానిదురించే ముందు జో అచ్యుతానంద జో జో వరకు ఆమె గాత్రమాధుర్యంలో జాలువారినవే. పండి తనములలోని దేవతమూర్తుల స్తోత్రములతో పాటు శంకరచార్యులు భగవద్రామానుజులు మొదలైన అవతారపురుషుల రచనలు ఆమె గళంలో పలికినవే. మీరా, సూరదాసు మొదలైన ఉత్తరాది మహనీయులు రచించిన భజనలు ఆమె గాత్రంలో ప్రకాశించినవే.

ఆమె కర్ణాటక సంగీత ఝరి..ఎన్నటికీ వాడని మల్లెల సౌరభ సంగీత సుగంధం..ఎం.ఎస్‌. సుబ్బులక్ష్మి. సూర్యచంద్రులు ఉన్నంత వరకూ ఆమె సంగీతం అలరారుతుంది. ‘ఎం.ఎస్.సుబ్బులక్ష్మి పేరుగాంచిన మదురై షణ్ముఖవడివు సుబ్బులక్ష్మి. ప్రముక కర్ణాటక సంగీత విద్వాంసురాలు, గాయని, నటి. భారతదేశ అత్యున్నత పౌరపురస్కారమైన భారతరత్న పురస్కారాన్ని పొందిన మొట్టమొదటి సంగీత కళాకారిణి, ఆసియా నోబెల్ ప్రైజ్‌గా పరిగణించే రామన్ మెగసెసే పురస్కారం పొందిన తొలి భారతీయ సంగీత కళాకారిణి ఎం.ఎస్ సుబ్బులక్ష్మి.

ఎం.ఎస్.సుబ్బలక్ష్మీ తిరుపతిలో పాడుతుంటే స్వయంగా అమ్మవారే పాడుతున్నట్లు భావించేవారు. నిండైన విగ్రహం, భారతీయతకు ప్రతీకగా పట్టుచీరతో, నుదుటి మీద ఎర్రటి కుంకుమబొట్టు, చేతుల నిండా గాజులు, కళ్లకు నిండుగా కాటుక, కొప్పు, కొప్పు నిండా మల్లెపూలు, చేతిలో తంబూర పట్టుకొని సంగీత కచేరీ ప్రారంభించగానే శ్రోతలు ఆమె గానలహరిలో మునిగిపోయేవారు.

మహాత్మా గాంధీకి ఎంతో ఇష్టమైన వైష్ణవ జనతో, జె పీర్ పరాయీ జానేరే వంటి గీతాలకు ప్రాణం పోసిన మహనీయురాలు ఎం.ఎస్ సుబ్బులక్ష్మి. ప్రార్థన సమయములో ఎవరయిన అలా లీనమవాల్సిందే. ఓ భజన కీర్తనలను మొక్కుబడిగా పాడటం వేరు, దైవ చింతనలో లీనమవడం వేరు అని మహాత్మా గాంధీ ఆమెను ప్రశంసించారు.,ఐక్య రాజ్య సమితిలో పాడిన గాయనిగా చరిత్ర సృష్టించారు సుబ్బులక్ష్మి. ఆ సందర్భంలో న్యూయార్క్ టైమ్స్ పత్రిక సుబ్బులక్ష్మిని ప్రశంసిస్తూ తన సంగీతంతో సందేశాన్ని వినిపించగల సమర్థురాలిగా పేర్కొన్నాయి. రాయల్ ఆల్బర్ట్ హాల్, లండన్లో ప్రదర్శన యిచ్చినపుడు ఇంగ్లండ్ రాణిని కూడా తన్మయురాలిని చేసి ఆమె ప్రశంసలు పొందారు సుబ్బులక్ష్మి. ఆమె సంగీతం..పాటల గురించి చెప్పుకోవాలంటే ఒక యుగం కూడా సరిపోదు.

తమిళనాడు మదురైలో సుబ్రహ్మణ్య అయ్యర్, వీణావాద్య విద్యాంసురాలు షణ్ముఖవడివు అమ్మాళ్ కు 1916 సెప్టెంబర్ 16 న జన్మించింది సుబ్బులక్ష్మి. చిన్నారి సుబ్బులక్ష్మిని ఆమె తల్లి ముద్దుగా కుంజమ్మ అని పిలుచుకునేవారు. ఆమెకు తల్లి ఆది గురువు. పదేళ్ళ వయస్సులో సుబ్బులక్ష్మి సంగీత ప్రస్థానం ప్రారంభమైంది. సుబ్బులక్ష్మి శుద్ధ సంప్రదాయ కుటుంబంలో జన్మించింది కనుక తన జీవితకాలమంతా ఆమె భారతీయ సంప్రదాయాన్ని, సంస్కారాన్ని అమితంగా ప్రేమించేది. ఏ కారణం లేకుండా తనను టీచరు కొట్టిందనే కోపంతో బడికి వెళ్ళడం మానేసారు చిన్నారి సుబ్బులక్ష్మి. సెమ్మంగుడి శ్రీనివాస అయ్యర్ వద్ద సంగీతం నేర్చుకుంది. తన ప్రతిభతకో చాలా తక్కువ సమయంలోనే భారతజాతి గర్వించతగ్గ అంతర్జాతీయ సంగీత సామ్రాజ్ఞిగా ఎదిగింది. 1926 లో 10 సంవత్సరాల వయసులో గుడిలో పాటలు పాడడంతో తన తొలి సంగీత ప్రదర్శన ప్రారంభమై..సంగీత ప్రియులను తన మధుర స్వరంతో సంగీతంలో ఓలలాడించింది.

సుబ్బులక్ష్మిలోని ప్రతిభను గుర్తించిన తల్లి మధురై నుంచి చెన్నైకి చేరుకోవటంతో ఆమె జీవితంలో మరో అధ్యాయం ప్రారంభమైంది. 1933 లో మద్రాస్ సంగీత అకాడెమీలో తన మొట్ట మొదటి సంగీత కచేరీకి శ్రీకారం చుట్టింది.

సంగీతపరంగా సుబ్బులక్ష్మి జీవితంలో ఇది ఒక మలుపైతే తన గురువు, మార్గదర్శి, ఆనంద వికటన్ పత్రిక సీనియర్ ఎగ్జిక్యూటివ్, స్వాతంత్ర్య సమరయోధుడు, జాతీయవాది అయిన త్యాగరాజన్ సదాశివన్ తో 1940 లో ఆమె ప్రేమవివాహం మరో అధ్యాయం అని చెప్పక తప్పదు.

సదాశివన్ తొలిభార్య కుమార్తె రాధనే ఆమె పెంచుకున్నారు. ఆ వివాహంతో మరో ముఖ్యమైన మలుపు అయ్యింది. 1938 సంవత్సరంలో సేవాసదనం సినిమా ద్వారా సుబ్బులక్ష్మి సినీ సంగీత ప్రపంచంలో అడుగుపెట్టింది. సదాశివన్ సినీ నిర్మాత కూడా కావడంతో సుబ్బులక్ష్మి సినీ సంగీత జీవితానికి ఎటువంటి ఆటంకాలు రాలేదు. తమిళ సినిమాలలో గాయనిగా తెరపై కూడా కనిపించి ప్రేక్షకులను అలరించింది. 1940 వ సంవత్సరంలో శకుంతలై అన్న తమిళ సినిమాలో ఆమె తొలిసారిగా గాయక నటిగా తెరపై కనిపించింది. 1945 వ సంవత్సరంలో నిర్మించబడిన ‘మీరా’ చిత్రం హిందీలో పునర్నిర్మించబడి కూడా విజయవంతం కావడంతో సుబ్బులక్ష్మి పేరు భారతదేశమంతటికీ సుపరిచితమయింది. ‘మీరా’ సినిమాలోని ఆమె నటనకు, గాన మాధుర్యానికి జాతీయ, అంతర్జాతీయ ప్రశంసలు లభించాయి. అదే ఆమె ఆఖరి సినిమా. భక్తిగాయనిగా సుబ్బులక్ష్మి పేరు ప్రఖ్యాతులు ప్రపంచ వ్యాప్తంగా విస్తరించడంలో సదాశివన్ కృషి ఎంతో ఉందనే మరచిపోకూడదు.

ఎమ్మెస్ సుబ్బులక్ష్మి గారి వైశిష్ట్యం ఆవిడలో ఉన్న రససిద్ధి - ఆ సంగీత రసాన్ని పూర్తిగా అనుభూతి చెంది దానిలో రమించటం. ఇదీ కళాకారుడి సాధనకు పతాక స్థాయి. రససిద్ధి పొందిన కళాకారుడికి తరువాత వేరే ఏదీ రుచించదు. అమృతత్వమంటే ఇదే. ఒక గాయకుడికి ఇది భావములో జీవించటం, దానిలో లయించి స్వరాలు పలికించటం. అధరం మధురం అని సుబ్బులక్ష్మి గారు ఆ శ్రీకృష్ణుని నుతిస్తూ మధురాష్టకం పాడితే ఎదురుగా ఆ పరమాత్మ దివ్యమంగళ స్వరూపం ముందు నిలిచిందా అనిపిస్తుంది. భావయామి గోపాల బాలం అని పాడితే ఆ చిన్ని కృష్ణుడు ముద్దుగా ఎదుట నిలిచినట్లే. ఇలా ఎన్నో. కారణం ఆమెకు ఆ సంకీర్తనలోని భావం మనసులో నిలిచి ఆ దేవతా స్వరూపం కళ్లముందున్నంత విశ్వాసం. తాదాత్య్మత కలిగిన కళాకారిణి ఆమె.

ఒకపరికొకపరి వయ్యారమై అని ఆవిడ అన్నమాచార్యుల వారి కీర్తన ఆలపిస్తే అలమేలుమంగ, శ్రీనివాసుల వైభవం మన కళ్ల ఎదుట నిలుస్తుంది. అదీ ఆ కళాకారిణి యొక్క గొప్పతనం. నిత్యానందకరీ వరాభయకరీ అని అన్నపూర్ణాష్టకం ఆలపిస్తే ఆ శంకరులు అన్నపూర్ణను నుతించిన సన్నివేశం కళ్లముందు నిలుస్తుంది. అన్నపూర్ణ యొక్క కరుణావృష్టితో మనకు ప్రశాంతత కలుగుతుంది. రఘువంశ సుధాంబుధి చంద్ర అని రాముని నుతించి అందులో అందమైన స్వరాలను పలికించిన రీతి ఆ రాగ లక్షణాలను, దేవతామూర్తి వైభవాన్ని కళ్లకు కట్టినట్లు ఆవిష్కరిస్తుంది. అదీ ఆవిడ గాత్రంలోని పరిశుద్ధత. పా కామాక్షీ పావనీ అని శరణాగతితో వేడుకుంటే ఆ దేవత శ్యామశాస్త్రుల వారిని కటాక్షిన ఘట్టం మనకు
అనుభూతికి రావలసిందే.

జగతోద్దారణ అని యశోద తనయుని..చేరి యశోదకు శిశువితడు అని అదే బాలుని వేర్వేరు భావనలతో, రాగములలో ఆవిడ ఆలపించిన పద్ధతి వాగ్గేయకారుల భావనలను మనముందుంచుతాయి. మాతే మలయధ్వజ పాండ్యసజాతే అని ఆమె ఖమాస్ రాగంలో వర్ణం స్వరములతో ఆలపిస్తే ఎంతో క్లిష్టమైన స్వరస్థానాలు ఆవిడ గళంలో ఎంత సులువుగా పలుకుతాయో అర్థమవుతుంది. బ్రోచేవారెవరురా అని పాడితే మైసూర్ వాసుదేవాచార్యుల వారి శరణాగతితో కూడిన ఆర్ద్రతను ఆవిష్కరించింది. నిను వినా నామదెందు అని ఉచ్ఛ స్థాయిలో మూడవకాలంలో ఆవిడ స్వరములను, సాహిత్యాన్ని పలికితే త్యాగరాజ స్వామికి అనుభవైకవేద్యమైన రామవైభవం మనకు అవగతమవుతుంది. ఇలా ఎన్నో, ఎన్నెన్నో.. కర్ణాటక సంగీతంలో సుబ్బులక్ష్మి గారు కనబరచిన శుద్ధత నభూతో న భవిష్యతి.

ఆవిడ గళంలో ఎంతో ప్రాచుర్యం పొందినవి హనుమాన్ చాలీసా, నామరామయాణం, మధురాష్టకం, కనకధారా స్తోత్రం, అన్నపూర్ణాష్టకం, శ్రీరంగ గద్యం, మీనాక్షీ సుప్రభాతం, కామాక్షీ సుప్రభాతం, నా పంచరత్న రామనాథ సుప్రభాతం... అనంతం ఆమె సంగీత సేవలోని సుమాలు. అజరామరం ఆ సంగీత రసప్రవాహం.ఎదిగిన కొద్దీ ఒదగమని అన్న నానుడికి ఎమ్మెస్ అత్యుత్తమ
ఉదాహరణ. ఆవిడ వ్యక్తిత్వం తెల్లని కాగితం వంటిది. అంతటి పేరు ప్రఖ్యాతులు పొందినా ఆమె అజాత శత్రువు.ఆవిడ వ్యక్తిత్వం తెల్లని కాగితం వంటిది. అంతటి పేరు ప్రఖ్యాతులు పొందినా ఆవిడ అజాత శత్రువు. జీవితమంతా ఎటువంటి ఆర్భాటాలు లేకుండా సామాన్యంగానే గడిపిన కీర్తిశేషులు ఆవిడ. క్రమశిక్షణతో కూడిన దినచర్య, నిరంతర సాధన, తన ధర్మాన్ని తుచ తప్పకుండా నిర్వర్తించటం ఆవిడ జీవన విధానం. ఎన్నో సామాజిక కార్యక్రమాలకు విరాళాలు సమకూర్చటానికి కచేరీలు చేశారు. అలాగే ఆధ్యాత్మికంగా ఎంతో ఉన్నతిని పొందారు. కంచికామకోటి పరమాచార్యుల వారి అనుగ్రహాన్ని పరిపూర్ణంగా పొందిన ఏకైక కళాకారిణి సుబ్బులక్ష్మి గారు. ఆయన రచించిన గీతాలను ఆలపించి ఆయన పట్ల తనకున్న కృతజ్ఞతను తెలుపుకుంది ఆ తల్లి. ఎంతో పేరుపొందిన తోటి కళాకారులు ఎమ్మెల్ వసంతకుమారి, డీకే పట్టమ్మాళ్, సెమ్మన్గూడి శ్రీనివాస అయ్యర్ మొదలైన వారితో ఎంతో సత్సంబంధాలు కలిగి ప్రేమానురాగాలకు పాత్రురాలైంది ఆ అమ్మ.

భారత జాతి గర్వించదగ్గ బహుకొద్ది మంది పరిపూర్ణమైన వ్యక్తిత్వం గల పౌరులలో ఆవిడ అగ్రస్థానంలో ఉంటుంది.

80ఏళ్లు దాటిన పిమ్మట సుబ్బులక్ష్మి 1997లో తన ఆఖరి కచేరీ చేశారు. 1997లో స్వరాలయ పురస్కారం లభించిన కొద్ది రోజులకే భర్త సదాశివం మరణించారు. అటు తరువాత ఎమ్మెస్ మళ్లీ వేదిక ఎక్కి పాడలేదు. 1998లో భారత ప్రభుత్వం తన అత్యున్నత పురస్కారమైన భారత రత్న బిరుదుతో ఎమ్మెస్ సుబ్బులక్ష్మిని గౌరవించింది. సుదీర్ఘమైన సంగీత జీవితం తరువాత 2004లో ఎమ్మెస్ తన తుదిశ్వాస విడిచారు. మరణించేంతవరకూ సంగీత సాధన విడువలేదు. తాను సంపాదించినదంతా సేవా సంస్థలకు విరాళాలుగా ఇచ్చి దివ్యమైన వ్యక్తిత్వంతో, ఆత్మ సౌందర్యంతో, భగవంతుని సేవా భాగ్య ఫలంతో సుబ్బులక్ష్మి ఆత్మ ఈ లోకాన్ని విడచి వెళ్లింది.

వీరి జ్ఞాపకార్థం 2005 డిసెంబర్ 18వ తేదీన స్టాంపును విడుదల చేసింది భారత తపాలాశాఖ. స్టాంపు మీద కుడివైపున వృత్తంలో ముద్రించారు. ఎడమవైపున కచేరిలో తంబురాశృతి చేస్తూ పరవశిస్తున్న గాన కోకిల దర్శనమిస్తారు.

1998లో దేశ అత్యున్నత పౌరపురస్కారం భారతరత్న ఇచ్చి ప్రభుత్వం తన గౌరవాన్ని చాటుకుంది. తిరుపతి పూర్ణకుంభం సర్కిల్‌లో ఆమె కాంస్య విగ్రహాన్ని అప్పటి ముఖ్యమంత్రి రాజశేఖర్‌ రెడ్డి ఆవిష్కరించారు. శ్రీవారి సుప్రభాతాన్ని యావత్‌ ప్రపంచానికి పరిచయం చేసిన ఘనత ఎంఎస్‌ సుబ్బలక్ష్మీ దే.

- శ్రీదేవి రెడ్డి. ఐల

వెలుగులోకి రాని నిజమైన హీరో నీరజ బానోత్

 1986, సెప్టెంబరు 5... తెల్లవారుజామున ముంబై నుంచి బయలుదేరిన విమానం పాకిస్తాన్ లోని కరాచీలో దిగింది. ఈ విమానంలో కేవలం భారతీయులే కాదు, అమెరికన్లు, జర్మన్లు, పాకిస్తానీలు... ఇలా వివిధ దేశాలకు చెందిన పౌరులున్నారు. ఆ ఫ్లైట్ లోనే పనిచేస్తోంది భారత్ కు చెందిన నీరజా బానోత్. చండీఘడ్ లో పుట్టింది. ఆమె తండ్రి ఓ జర్నలిస్టు. 1985లో 21 ఏళ్ల వయసులో పెళ్లయినా... భర్త ప్రవర్తన నచ్చక రెండు నెలలకే పుట్టింటికి వచ్చేసింది. ఆ తరువాతే ఎయిర్ హోస్టెస్ జాబ్ లో చేరింది. ఇది ఆమె నేపథ్యం.

ఇక అసలు విషయంలోకి వస్తే.... సెప్టెంబరు 5న కరాచీ ఎయిర్ పోర్టులో ల్యాండ్ అయినా కొన్ని క్షణాల్లోనే విమానం హైజాక్ అయినట్టు తెలిసింది నీరజకు. నలుగురు సాయుధ ఉగ్రవాదులు విమానాన్ని తమ కంట్రోల్ లోకి తెచ్చుకున్నారు. వారు ఎయిర్ పోర్టు సెక్యూరిటీ ఆఫీసర్ల డ్రెస్సులు వేసుకుని విమానంలోకి చొరబడ్డారు. వెంటనే నీరజ కాక్ పిట్ లో ఉన్న పైలట్లను అలర్ట్ చేసింది. ఆ పిరికి పైలట్లు తమ ప్రాణాలను కాపాడుకోవడం కోసం కాక్ పిట్ నుంచి విమానం దిగి పారిపోయారు. కానీ నీరజ అలా చేయలేదు. ప్రయాణికులు ఎలాగైనా కాపాడాలన్న ఉద్దేశంతో... లోపలే ఉంది. ఉగ్రవాదుల్లో ఒకడు అందరి పాస్ పోర్టులు కావాలని అడిగాడు. అలా ఎందుకు అడిగాడో నీరజకు తెలుసు. ఉగ్రవాదుల మొదటి టార్గెట్ అమెరికన్లు. పాస్ పోర్టుల ద్వారా అమెరికన్లెవరో తెలుసుకుని, చంపేందుకే అడిగారు. అందుకే అమెరికన్ల పాస్ పోర్టులు కనిపించకుండా దాచేసింది. మొత్తం 41 అమెరికన్లను కాపాడగలిగింది. కానీ ఓ ఇద్దరు మాత్రం అమెరికాకు చెందిన వారని తెలిసి చంపేశారు ఉగ్రవాదులు.

17 గంటల పాటూ విమానాన్ని తమ ఆధీనంలో ఉంచుకున్న ఉగ్రవాదులు... ప్రయణికులను ఒక్కొక్కరిగా చంపడానికి యత్నించారు. అప్పుడే నీరజ ఎమెర్జన్సీ డోర్ ఓపెన్ చేసి ప్రయాణికులను పారిపోమని చెప్పింది. నిజానికి డోర్ ఓపెన్ చేయగానే తానే దూకేయాలి. కానీ తాను అలా చేయలేదు. అప్పటికే పారిపోతున్న ప్రయాణికులపై ఉగ్రవాదులు తూటాల వర్షం కురిపిస్తుంటే... ఓ ముగ్గురి పిల్లలకి తాను రక్షణ కవచంలా నిలుచుని ఆ తూటా దెబ్బలు తాను తింది. ఉగ్రవాదులు మొత్తం 20 మందిని చంపేశారు. కానీ నీరజ త్యాగం, ధైర్యం వల్ల 360 మంది ప్రయాణికులు పారిపోయి... బతికి బట్టకట్టారు. ఆ ఉగ్రవాదులు కూడా పోలీసులకి దొరికిపోయారు.. తన పుట్టినరోజుకి ఇంకా పాతిక గంటలే సమయం ఉందనగా ... ప్రాణత్యాగం చేసింది 23 ఏళ్ల నీరజ బానోత్. కళ్ల ముందే మృత్యువు కనిపిస్తున్నా... వేరే వారి ప్రాణాలు కాపాడటానికి ఎవరు ప్రయత్నిస్తారు.

అందుకే నీరజ ‘గ్రేట్’. ఆమె మరణానంతరం భారత ప్రభుత్వం ‘అశోక చక్ర’ ఇచ్చి సత్కరించింది. కానీ నీరజ తల్లిదండ్రులు మాత్రం ఒక్కగానొక్క బిడ్డ మరణంతో నిలువునా కుంగిపోయారు. నీరజ మరణానంతరం ప్రభుత్వం ఇచ్చిన భారీ పారితోషికంతో కూతురి పేరుతో ఓ ట్రస్టును ఏర్పాటు చేసి సేవ కార్యక్రమాలు చేశారు.

వెలుగులోకి రాని నిజమైన హీరో నీరజ బానోత్.. ఈరోజు ఆమె జయంతి స్మరించుకుందాం

Neerja Bhanot was an Indian flight purser who died heroically on September 5, 1986, saving over 350 passengers during the hijacking of Pan Am Flight 73. At just 22 years old, her quick thinking prevented the Abu Nidal Organization terrorists from taking control of the plane, and she sacrificed her life by shielding children from gunfire. She is the first and youngest woman to receive India's highest peacetime gallantry award, the Ashoka Chakra, posthumously.  

Her Actions During the Hijacking

• Preventing Cockpit Crew Escape: 

  Bhanot's swift actions allowed the cockpit crew to escape, which prevented the hijackers from gaining full control of the plane. 
• Shielding Passengers: 

  As gunfire erupted, she used her own body to shield three children from the bullets, ultimately sacrificing her life to save others. 
• Hiding Passports: 

  She also helped to hide the passports of the passengers from the hijackers, which prevented them from identifying and targeting Americans on board. 

Awards and Legacy

• Ashoka Chakra: 

  She was posthumously awarded the Ashoka Chakra, India's highest peacetime award for gallantry. 
• Other Accolades: 

  She also received the United States Special Courage Award and two awards from Pakistan, the Tamgha-e-Pakistan and Nishan-e-Pakistan. 
• Inspiration: 

  Her bravery and selflessness continue to inspire people, especially young women in aviation, and she is remembered as a symbol of courage and a model for devotion to duty. 
• Film: 

  Her story was the subject of the 2016 Bollywood film Neerja, starring actress Sonam Kapoor. 

 Sep 12 , 2025

" The Great Indian Warriors "

Saragarhi Day

September Twenty Sixth

Tribute to Saragarhi's Marytr

1. Havaldar Ishar Singh

36 Sikh Regiment

2. Naik Lal Singh

3. Lance Naik Chand Singh

4. Sepoy Sahib Singh

5. Sepoy Ram Singh

6. Sepoy Daya Singh

7. Sepoy Hira Singh

8. Sepoy Uttam Singh

9. Sepoy Gurmukh Singh

10 . Sepoy Bhola Singh

11. Sepoy Buta Singh

12. Sepoy Bhagwan Singh

13. Sepoy Sunder Singh

14. Sepoy Ram Singh

15. Sepoy Nand Singh

16. Sepoy Jivan Singh

17 Sepoy Narayan Singh

18. Sepoy Bhagwan Singh

19. Sepoy Jivan Singh

20. Sepoy Gurmukh Singh

21. Sepoy Khuda Daad

Salute the Braves

Salute the Brave Warriors

Martyres of Saragarhi

Saragarhi Martyres Day

September 12 ... 1897

Jai hind

जय हिंद ....

 

120th birth anniversary of Dr. C.Minakshi

120th birth anniversary of Dr. C.Minakshi, one of the greatest Historians of India. Born on 12th September, 1905, she was a student of the renowned historian Prof.K.A.Nilakanta Sastri. An authority on Pallava history and a pioneering researcher on this subject, her books `Social and Administrative Life Under the Pallavas’ and the `The Historical Sculptures of the Vaikunthaperumal Temple, Kanchi’ are well known. She had also done a lot of research on the Kailasanatha temple in Kanchipuram, which was part of her Ph.D. thesis. Numerous were the research articles she wrote on various subjects. Incidentally, she was the first woman to get a Ph.D. from the University of Madras. What an achievement!

Not many know that C.Minakshi was also a performing musician and musicologist. A scrapbook very carefully preserved by the family of her brother Prof.C.Lakshminarayanan, has newspaper clippings announcing her vocal concerts and even the list of songs to be rendered!

Alas, this prodigious scholar did not live to see her 35th birthday. She passed away in 1940 when she was only thirty-four years.

 విక్టోరియా మహారాణి అహం

బ్రిటన్ విక్టోరియా ఉదయం అవ్వగానే సూర్యుడు ఎదురుగా నిలబడేది సూర్యుడు వచ్చిన తర్వాత కిరణాలు పడిన తర్వాత అలాగా టైం మెయింటైన్ చేయాలి తెలుసా అనేసీ భవనం లోకి వెళ్ళేది ఇలా రోజు జరిగేది ఒకరోజు ఆవిడ సెక్రటరీ వచ్చి మేడం మీరు ఒక్కసారి చెప్తే చాలు ఎవరైనా చచ్చినట్లు అమలు చేసుకోవాలి మీరు సూర్యుని ఉదయమే రావాలి అన్నారు పాపం భయపడి వస్తున్నారు రోజు క్రమం తప్పకుండా మీరు ఇక భవనంలౌ ఉండండి తప్పకుండా సూర్యుడు సరిగ్గా ఆరు గంటలకు వస్తాడు మీరు ఇచ్చిన ఆజ్ఞ.తర్వాత ఎప్పుడు బ్రిటిష్ మహారాణి రాలేదు

. సూర్యుడు  ఉదయిస్తూనే ఉన్నాడు ఉదయం 6 గంటలకి తను చెప్పినట్టు సూర్యుడు వింటున్నాడని ధీమాగా ఉండేది మహా రాణి విక్టోరియా

 

 సంఘ్ కుటుంబ ప్రభోధన్  కార్యానికి ఆద్యుడు - శ్రీ కృష్ణప్ప జీ

ఈ రోజుల్లో కుటుంబం విచ్ఛిన్నం కావడం గురించి ప్రతిచోటా ప్రజలు ఆందోళన చెందుతున్నారు. డబ్బు పెరిగింది, కానీ ప్రజల హృదయాలు పేదరికంలోకి మారాయి. వేగవంతమైన వాహనాలు దూరాలను తగ్గించాయి; కానీ పొరుగువారితో సంబంధాలు తెగిపోయాయి. మొబైల్ ఫోన్లు మొత్తం ప్రపంచాన్ని అనుసంధానించాయి; కానీ కుటుంబ సభ్యుల ప్రేమ, అభిమానాలు ఆగిపోయాయి. దీని ఫలితంగా విడాకులు, ఆత్మహత్య మరియు నిరాశ వంటి వ్యాధులు పెరుగుతున్నాయి. అనేక సామాజిక సంస్థలు దీని గురించి ఆలోచిస్తూనే ఉన్నాయి. రాష్ట్రీయ స్వయంసేవక్ సంఘ్ ఈ బాధ్యతను సీనియర్ ప్రచారక్ శ్రీ కృష్ణప్పకు అప్పగించింది. దీని నుండి 'కుటుంబ జ్ఞానోదయం' వంటి భావనలు అభివృద్ధి చెందాయి.

మైసూర్‌లోని శ్రీ కృష్ణ జన్మాష్టమి (25 ఆగస్టు, 1932) నాడు అర్చకులు కుటుంబంలో జన్మించినందున అతనికి 'కృష్ణప్ప' అని పేరు పెట్టారు. అతనికి మరో అన్నయ్య పెద్దవాడు ఉన్నారు. తీవ్ర పేదరికం కారణంగా, అతను బాల్యంలో భోజనం చేయడానికి ఒక అనాథాశ్రమానికి వెళ్లేవాడు. అక్కడ అతను ఎస్.ఎల్. భైరప్పతో స్నేహం చేశాడు, అది అతని జీవితాంతం కొనసాగింది. అతను కూడా అక్కడే తినేవాడు. సాహిత్య అకాడమీ అవార్డు అందుకున్న శ్రీ భైరప్ప, తరువాత కన్నడ గొప్ప రచయిత అయ్యారు. శ్రీ కృష్ణప్ప వల్లే దేశం, మతం మరియు సమాజం పట్ల ప్రేమ అనే విలువలు ఆయన జీవితంలోకి ప్రవేశించాయి. 

ఒకప్పుడు శ్రీ కృష్ణప్ప, శాఖపై రాళ్లు రువ్వేవాడు, అయితే 13 సంవత్సరాల వయస్సులో స్వయంసేవక్ అయ్యేరు. 1954లో సంస్కృతంలో బి.ఎ. పూర్తి చేసిన తర్వాత ఆయన ప్రచారక్ అయ్యాడు. ఆయన శ్రీ యాదవ్‌రావు జోషి, హెచ్.వి. శేషాద్రి మరియు సూర్యనారాయణరావులచే ప్రత్యేకంగా ప్రభావితుడయ్యాడు. బెంగళూరు, తుమకూరు, శివమొగ్గ, మంగళూరు మొదలైన ప్రాంతాల్లో జిల్లా మరియు విభాగ్ ప్రచారకులుగా పనిచేసిన తర్వాత, ఆయన 1978లో కర్ణాటక ప్రాంతం బౌధిక్ ప్రముఖ్ గా, ఆపై 1980లో కర్ణాటక ప్రాంత ప్రచారక్  అయ్యేరు. తన పర్యటనల సమయంలో, ఆయన స్వయంసేవకుల ఇళ్లలో బస చేసేవారు. 1975లో, అత్యవసర పరిస్థితి మరియు సంఘ్ పై నిషేధం సమయంలో, ఆయన మంగళూరులో సంఘ్ ప్రచారక్ గా ఉన్నారు. ఒకరోజు, సంఘ్ సూచనల ప్రకారం రహస్యం గా పనిచేస్తున్నప్పుడు, ఆయన పోలీసుల కంటబడిపోయారు. ఆయన పట్టుబడి మిసా చట్టం కింద అరెస్ట్ అయ్యేరు. అందువల్ల, అత్యవసర పరిస్థితి ముగిసిన తర్వాతే ఆయన జైలు నుండి విడుదల కాగలిగారు.

1989లో, ఆయనకు క్షేత్ర ప్రచారక్ బాధ్యత అప్పగించబడింది. ఆయన పని లో కేరళ, కర్ణాటక మరియు తమిళనాడు రాష్ట్రాలు ఉన్నాయి. దీని తరువాత, ఆయన దక్షిణ ప్రాంతానికి ప్రచారక్ ప్రముఖ్ కూడా అయ్యారు; కానీ ఈ సమయంలో ఆయన ప్రోస్టేట్ క్యాన్సర్ బాధితుడయ్యాడు. ఆయన గరిష్టంగా మూడు సంవత్సరాలు జీవించగలరని ఆంగ్ల వైద్యులు చెప్పారు; కానీ కృష్ణప్ప జీకి ఆయుర్వేదం, హోమియోపతి,  యోగా మరియు ప్రకృతి వైద్యంపై పూర్తి నమ్మకం ఉంది. ఆయన వీటితో తనను తాను నయం చేసుకుని, తదుపరి 28 సంవత్సరాలు చురుకుగా పని చేసేరు. 

చాలా కాలంగా, ఆయన సంవత్సరానికి ఒకసారి శ్రీరంగపట్నంలోని తన సోదరుడి ఇంటికి సమీపంలోని యువ జంటలను ఆహ్వానించేవారు. కావేరిలో స్నానం చేసి ప్రార్థన చేసిన తర్వాత, సహా భోజనం ఉంటుంది. 'కుటుంబ ప్రభోధన్ ' అనే ఆలోచన ఇలా అభివృద్ధి చెందింది. 2014లో, ఆయన సంఘ్ నుండి ఈ పనిని పొందినప్పుడు, ఆయన స్వయంసేవకుల మొత్తం కుటుంబంతో కూర్చోవడం ప్రారంభించారు. కుటుంబంలో ఆనందం, శాంతి, విలువలు మరియు సమన్వయం ఉండాలని దృష్టిలో ఉంచుకుని, ఆయన 'మంగళ భవన్ అమంగళ హరి' అనే పుస్తకాన్ని కూడా రాశారు. 

ఆయన ఆధ్యాత్మికత మరియు విజ్ఞాన శాస్త్రం మధ్య సమన్వయంతో పనిచేసేవారు. సంస్కృత భారతి, హిందూ సేవా ప్రతిష్ఠాన్ మరియు వేద విజ్ఞాన గురుకుల్‌లపై కూడా ఆయనకు ఆసక్తి ఉండేది. ఆయుర్వేదం, యోగా, వేదాలు, గౌసేవ, సేంద్రీయ వ్యవసాయం మొదలైన వాటిలో గురుకులంలో ఆచరణాత్మక శిక్షణ ఇవ్వబడుతుంది. 10 నుండి 16 సంవత్సరాల వయస్సు గల బాలురు మరియు బాలికలకు కర్ణాటకలో మూడు వేర్వేరు ఉచిత గురుకులాలు ఉన్నాయి. వీటిలో వ్రాతపూర్వక పాఠ్యాంశాలు లేవు; కానీ చర్చలు, అభ్యాసం మరియు అనుభవం ఆధారంగా శిక్షణ కొనసాగుతుంది.

క్రమశిక్షణ మరియు సరళతను ఇష్టపడే శ్రీ కృష్ణప్ప 10 ఆగస్టు 2015న బెంగళూరు సంఘ కార్యాలయంలో మరణించారు. బలమైన సంకల్ప శక్తితో క్యాన్సర్‌ను ఓడించిన ఈ గొప్ప యోధుడిని సంఘ్ సంయుక్త ప్రధాన కార్యదర్శి శ్రీ దత్తాత్రేయ హోసబాలే 'మృత్యుమిత్ర' అని పిలుస్తారు. శ్రీ కృష్ణప్ప కోరిక మేరకు, ఆయన శరీరాన్ని బెంగళూరు వైద్య కళాశాలకు దానం చేశారు.

 శారదాచరణ్ జోషి .......రాష్ట్రీయ స్వయంసేవక్ సంఘ్‌

రాష్ట్రీయ స్వయంసేవక్ సంఘ్‌లో ఇలాంటి జీవితకాల ప్రచారకులు చాలా మంది ఉన్నారు, వారి జీవిత సంఘటనలు వారి జీవితాంతం జాతీయ సేవ మార్గాన్ని అనుసరించడానికి వారిని ప్రేరేపించాయి. అలాంటి ప్రచారక్ శ్రీ శారదాచరణ్ జోషి ఒకరు. సంఘ్ యొక్క రెండవ సర్సంఘ్‌చాలక్ శ్రీ గురూజీకి ఇచ్చిన వాగ్దానాన్ని ఆయన జీవితాంతం నిలబెట్టుకున్నారు.

శారదా జీ 1923 ఆగస్టు 27న అల్మోరాలో జన్మించారు. ఆయన పూర్వీకుల ఇల్లు ఉత్తరాఖండ్‌లోని అల్మోరాలో ఉంది. ప్రాథమిక విద్య పూర్తి చేసిన తర్వాత, ఉన్నత విద్య కోసం ఆయన కాశీకి వచ్చారు. అక్కడ, 1946లో, ఆయన మొదటి డివిజన్‌లో వ్యవసాయ శాస్త్రంలో ఎం.ఎస్సీ చేశారు. ఆయన మరియు శ్రీ అశోక్ సింఘాల్ హాస్టల్‌లో ఒకే గదిలో నివసించారు. అదే సమయంలో, ఆయన సంఘ శాఖకు వెళ్లడం ప్రారంభించారు.

శ్రీ గురూజీ ఒకప్పుడు ప్రయాగలో బస చేశారు. అక్కడ, యువకులు మరియు విద్యార్థుల సమావేశంలో, సంఘానికి మరియు జాతీయ పనికి సమయం కేటాయించాలని ఆయన అందరికీ విజ్ఞప్తి చేశారు. శారదా జీ శ్రీ గురూజీకి తన విద్యను పూర్తి చేసిన తర్వాత, సంఘ ప్రణాళిక ప్రకారం జీవితాంతం ప్రచారక్‌గా పనిచేస్తానని హామీ ఇచ్చారు.

ఎం.ఎస్సీ చేసిన తర్వాత, అతను అజ్మీర్‌లోని ప్రభుత్వ పాఠశాలకు ప్రిన్సిపాల్‌గా ఉన్న తన తండ్రి వద్దకు వెళ్లారు. ఆ తండ్రి తన కొడుకు కూడా తనలాగే ప్రభుత్వ సేవ చేయాలని కోరుకున్నాడు; కానీ శారదా జీ సంఘ్ పని చేయాలని నిశ్చయించుకున్నారు. తన తండ్రిని సంతృప్తి పరచడానికి, అతను కొంతకాలం వ్యవసాయ అధికారిగా పనిచేసారు. తరువాత తన సంకల్పం గురించి తన తండ్రితో మాట్లాడేరు. అతని తండ్రి చాలా కష్టంతో దీనికి అంగీకరించారు. అందువలన, ఉద్యోగాన్ని విడిచిపెట్టిన తర్వాత, శారదా జీ ప్రచారక్‌గా జీవితం 1947లో ప్రారంభమైంది

అతను ప్రచారక్‌గా జీవితంలో, హర్దోయ్, సాకేత్, బులంద్‌షహర్ మొదలైన వాటిలో సంఘ్ పని చేసారు. విశ్వ హిందూ పరిషత్ పని ప్రారంభమైనప్పుడు, అతను ఈ పనిలో ఉన్నారు. ఎప్పటికప్పుడు, అతని కి అనేక ముఖ్యమైన కార్యక్రమాల బాధ్యత అప్పగించబడింది. అతను తన పూర్తి  సామర్థ్యంతో వాటన్నింటినీ పూర్తి చేసారు. ఈ సమయంలో, అతని కేంద్రం ఎక్కువ సమయం ఆగ్రాలోనే ఉండేది.

ఉత్తరాంచల్ రాష్ట్రం ఏర్పడినప్పుడు, అతని కి ఇక్కడ ప్రాంతీయ మంత్రి బాధ్యత ఇచ్చేరు. 1989లో, ఆయన ఆరోగ్యం క్షీణించినప్పుడు, ఆయన తన తమ్ముడు ముకుల్ జోషితో కలిసి అల్మోరాలో నివసించడం ప్రారంభించాడు. ప్రయాణం సాధ్యం కానప్పుడు, సంస్థపై భారంగా మారడం ఎందుకు అని ఆయన అభిప్రాయం! ఇలా ఆలోచిస్తూ ఆయన అల్మోరాకు వచ్చారు.

దీని తర్వాత కూడా ఆయన ఖాళీగా కూర్చోలేదు. శ్రీరామ జన్మభూమి ఉద్యమం యొక్క ప్రతి కార్యక్రమానికి అల్మోరా, హల్ద్వానీ మరియు కుమావున్ ప్రాంతం నుండి కార్యకర్తల బృందాన్ని తీసుకువచ్చేవారు. మిగిలిన సమయంలో ఆయన తన నివాసంలో గీతా సత్సంగ్ నిర్వహించేవారు. హిందువుల ప్రయోజనం కోసం పనిచేసే అన్ని సంస్థలు మరియు స్వయంసేవకుల మధ్య ఆయన చివరి వరకు సమన్వయాన్ని కొనసాగించారు. ఆయన త్యాగం, తపస్సు మరియు ప్రేమ కారణంగా, ఆయన మాటలను ఎవరూ విస్మరించే వారు కాదు.

శారదా జీ మొదటి నుండి సన్నగా ఉండే వ్యక్తి; ఆయన తరచుగా తన ఆహారం, బట్టలు మొదలైన వాటి పట్ల ఉదాసీనంగా ఉండేవారు. ఆయన తన ఇంటిని విశ్వ హిందూ పరిషత్‌కు  విరాళంగా ఇచ్చారు. , ఆయన ఆరోగ్యం క్షీణించినప్పుడు, ఆయనను అల్మోరాలోని ఆసుపత్రిలో చేర్చారు. స్థానిక స్వయంసేవకులు ఆయనకు కొడుకులా హృదయపూర్వకంగా సేవ చేశారు; అయినప్పటికీ, ప్రకృతి నియమం ప్రకారం, ఆయన జూన్ 28, 2007న 84 సంవత్సరాల వయసులో మరణించారు.

 

ఉత్తరప్రదేశ్‌లో సంఘ్ కార్యంలో కఠిన శ్రమకు ప్రతిరూపం - శ్రీ ఓంప్రకాష్ జీ.. 🚩🚩

ఉత్తరప్రదేశ్‌లో సంఘ భావజాలం యొక్క ప్రతి పనిని బలోపేతం చేసిన శ్రీ ఓంప్రకాష్ జీ, ఆగస్టు 30, 1927న పాల్వాల్ (హర్యానా)లో శ్రీ కన్హయ్యలాల్ జీ మరియు శ్రీమతి గుంది దేవి ఇంట్లో జన్మించారు. ఆయన ప్రధానంగా మధురలో చదువుకున్నారు. జిల్లా ప్రచారక్ శ్రీ కృష్ణచంద్ర గాంధీతో పరిచయం ఏర్పడిన తర్వాత 1944లో సంఘ్ స్వయంసేవక్ అయ్యారు.

సంఘ శిక్షా వర్గ్‌లో మూడు శిక్షా వర్గాలు వరుసగా  1945, 46, 47లో  పూర్తి చేసిన తర్వాత, ఆయన ప్రచారక్ జీవితం  1947 లో అలీఘర్‌లోని అత్రౌలి నుండి ప్రారంభమైంది. ఆయన మధుర నగర్ ప్రచారక్‌గా (1952), మధుర జిల్లా ప్రచారక్‌గా (1953-57), బిజ్నోర్ జిల్లా ప్రచారక్‌గా (1957-67), బరేలీ జిల్లా ప్రచారక్‌గా (1967-69) మరియు తరువాత బరేలీ విభాగ్ కు ప్రచారక్‌గా ఉన్నారు. ఆ రోజుల్లో, ఉత్తరాఖండ్‌ లోని కుమావున్ ప్రాంతం బరేలీ విభాగ్ లో ఉంది. 1948 నిషేధ కాలంలో ఆయన అలీఘర్ జైలులో ఉన్నారు. ఆయన బిజ్నోర్ జిల్లా మొత్తం సైకిల్‌పై ప్రయాణించేవారు. సైకిల్ హ్యాండిల్‌పై పుస్తకం పట్టుకుని చదవడం కూడా ఆయన సాధన చేశారు. ఆయన ఎప్పుడూ టీ తాగలేదు, ఉల్లి, వెల్లుల్లి తినలేదు. ఆయన హోమియోపతి మరియు ఆయుర్వేద మందులను మాత్రమే వాడే వారు.

అత్యవసర పరిస్థితి సమయంలో, ఆయన బరేలీ మరియు మొరాదాబాద్‌ విభాగ్ లకు ప్రచారక్‌గా ఉన్నారు. రాంపూర్ జిల్లాలోని షాబాద్‌లో, పోలీసులు ఆయనను అప్పటి ప్రాంత ప్రచారక్ మాధవరావు దేవ్‌డేతో పాటు అరెస్టు చేశారు. ఆ తర్వాత ఆయన అత్యవసర పరిస్థితి అంతా MISA కింద రాంపూర్ జైలులోనే ఉన్నారు. అత్యవసర పరిస్థితి తర్వాత, 1978లో, ఆయన పశ్చిమ UPకి ప్రాంత ప్రచారక్‌గా నియమితులయ్యారు. 1989లో, ఆయన సహ క్షేత్ర ప్రచారక్ మరియు 1994లో క్షేత్ర ప్రచారక్ అయ్యారు. 2004లో, ఆయనకు అఖిల భారత సహ సేవా ప్రముఖ్ బాధ్యతలు అప్పగించారు. 2006లో, ఆయనకు కేంద్ర కార్యనిర్వాహక సభ్యుని బాధ్యత అప్పగించారు.

ఓం ప్రకాష్ జీ సాధనకు ప్రతిరూపం. ఆయన ఉదయం 4 గంటల తర్వాత మరియు రాత్రి 11 గంటల ముందు ఎప్పుడూ నిద్రపోలేదు. మధ్యాహ్నం కూడా ఆయన ఎప్పుడూ విశ్రాంతి తీసుకోలేదు. ప్రచారక్ యొక్క అతిపెద్ద లక్షణం అన్ని సమయాల్లో అందుబాటులో ఉండటం అని ఆయన చెప్పేవారు. ఆయన ఎల్లప్పుడూ తన బరువైన బ్యాగ్‌ని చేతిలో ఉంచుకునేవారు.  "రాత్రిపూట ప్రయాణం చేయండి, పగటిపూట పని చేయండి, ఓం ప్రకాష్ జీకి విశ్రాంతి లేదు" అని  సరదాగా, వారి గురించి  చెప్పేవారు. డైరీ లేకుండానే ఆయన వందలాది ఫోన్ నంబర్లను గుర్తుంచుకోగలిగేవారు. ప్రచారక్ అయినా లేదా గృహస్థుడు అయినా, ఆయన అందరినీ పూర్తి శ్రద్ధతో జాగ్రత్తగా చూసుకునేవారు. ఆయనతో ఉన్న చాలా మంది ప్రచారక్‌లు నేడు సంఘ్ మరియు భావసారూప్యత కలిగిన సంస్థలలో జాతీయ స్థాయిలో పనిచేస్తున్నారు.

గోమాత పట్ల ఆయనకున్న భక్తి ప్రత్యేకమైనది. ఢిల్లీలో ఆయనకు 'గౌ రిషి' అనే బిరుదు లభించింది. పాలు కాకుండా ఇతర వస్తువులు కూడా ఆర్థికంగా లాభదాయకంగా ఉన్నప్పుడే ప్రజలు ముసలి ఆవులను ఇంట్లో ఉంచుకుంటారని ఆయన చెప్పేవారు. ఆవుపేడ మరియు ఆవుమూత్రంతో, పేడతో తయారు చేసిన అనేక ఉత్పత్తులను ఆయన అందరికి పంచి ఇచ్చేవారు. అంతేకాక వీటికోసం కొన్ని పరిశ్రమలను కూడా ఏర్పాటు చేశారు. ఢిల్లీలోని ఐఐటి శాస్త్రవేత్తలను కూడా ఇందులో నిమగ్నం చేశారు. ఛత్తీస్‌గఢ్ ప్రభుత్వ సహకారంతో, ఈ దిశలో అనేక విజయవంతమైన ప్రయోగాలు జరిగాయి.

ఎన్నికల సమయంలో, ఆయన 24 గంటలూ ఫోన్‌లో అందుబాటులో ఉండేవారు మరియు రాష్ట్రంలోని ప్రతి అసెంబ్లీ మరియు లోక్‌సభ స్థానం గురించి ఆలోచన చేసేవారు. దీని కారణంగా, నేడు యూపీ భారతీయ జనతా పార్టీకి బలమైన కోటగా మారింది. రామమందిర ఉద్యమంలో అన్ని ప్రణాళికల నేపథ్యంలో, ఆయన ఎంతో పని ఒత్తిడిని ఎదుర్కొన్నారు. లక్నోలో విశ్వ సంవాద్ కేంద్రం మరియు మాధవ్ సేవాశ్రమం మరియు మధురలో, దీన్‌దయాళ్ జీ పూర్వీకుల గ్రామం నాగ్లా చంద్రభాన్ నిర్మాణంలో ఆయన పాత్ర అత్యంత ముఖ్యమైనది.

భావోద్వేగ స్వభావం కలిగిన ఓం ప్రకాష్ జీ ఎల్లప్పుడూ నిరాశకు దూరంగా ఉండేవారు. ఉత్తరప్రదేశ్‌లో ఆయన ఎక్స్-సర్వీస్‌మెన్ సర్వీస్ కౌన్సిల్, అడ్వకేట్ కౌన్సిల్, ఎడ్యుకేషనల్ మహాసంఘ్, విశ్వ ఆయుర్వేద కౌన్సిల్, ఆరోగ్య భారతి, ప్రకృతి భారతి వంటి అనేక సంస్థలను స్థాపించారు, అవి ఇప్పుడు అఖిల భారత సంస్థలు గా మారాయి. 2003లో, ఆయన లక్నో కార్యాలయంలోని మెట్ల మీద నుండి పడి తలకు తీవ్ర గాయమైంది; కానీ కోలుకున్న తర్వాత, ఆయన మళ్ళీ తిరిగి పనిచేయడం ప్రారంభించారు. ఊపిరితిత్తులు మరియు గుండెలో ఇన్ఫెక్షన్ కారణంగా ఆయన ఆగస్టు 4, 2019న లక్నోలో మరణించారు. ఆయన కోరిక మేరకు, ఆయన మృతదేహాన్ని విద్యార్థుల పరిశోధన కోసం లక్నో మెడికల్ కాలేజీకి అప్పగించారు.